Często mówimy do naszego dziecka:„ Masz być grzeczny”. Jakiej postawy oczekujemy? O jakich dzieciach mówimy, że są grzeczne, dobrze wychowane?
Przykład rozmowy dwóch chłopców 4-5 letnich.
– Ja nie rozumiem, kiedy mi mówią, że mamy być grzeczni. Na urodzinach cioci, babcia Stasi powiedziała, że to niegrzecznie nie spróbować tego co ciocia przygotowała do jedzenia.
-Noo. Jak powiedziałem, że nie chcę się przytulać i być całowanym przez ciocię, babcię i dziadka to mama powiedziała, że to nie grzeczne, bo oni nas kochają i mogą się obrazić.
-Bo oni nas kochają, ale nie dadzą nam z tej miłości dodatkowego ciastka lub lodów.
-Nie wiem o co im chodzi, bo czasami to wystarczy powiedzieć „dzień dobry” sąsiadce, a czasami to trzeba siedzieć cicho i nie rozmawiać.
Dla każdego z nas „bycie grzecznym” oznacza coś innego, w zależności od sytuacji, wieku i oczekiwań wobec dziecka. Wobec 5 latka oczekujemy, że będzie grzeczny i posprząta klocki, a od 15 latka oczekujemy, że będzie grzeczny, gdy nie sprzeciwi się, gdy na naszą prośbę posprząta mieszkanie.
Jakie jeszcze możecie dodać zachowania, gdy myślimy „ dziecko jest niegrzeczne”?
- jęczy, marudzi,
- krzyczy
- wierci się w ławce, nie kręci się na krześle
- używa brzydkich słów
- przychodzi co chwilę z jakimś problemem
- bawi się w całym domu
- nie zjada posiłku
- nie wykonuje naszego polecenie
- bije, popycha
- ……………………….
- ………………………
Zamiast myśleć, że dziecko „jest niegrzeczne” skierujmy nasze myśli ku oczekiwanym zachowaniom. Nazwijmy oczekiwane przez nas czynności, postawę, sposób aktywności konkretnie, mówiąc o jej sensie. Powiedzmy dlaczego chcemy, aby dziecko sprzątnęło swoje zabawki bez wymyślonych powodów np. „Sprzątnij zabawki, bo ktoś się zabije o te klocki”.
Mówimy prawdę, że my sprzątamy po własnych zajęciach, a dziecko niech posprząta samodzielnie po swojej zabawie. Formułowanie prośby w sposób zrozumiały dla dziecka to szansa na to, aby dziecko zrobiło dokładnie to o co jej poprosimy:
| Posprzątaj po malowaniu. | „Kiedy skończysz malować, wylej brudną wodę do zlewu, umyj pędzle, fartuszek wrzuć do wanny, a farby przykryj aby nie wyschły”. |
| Masz być grzeczny gdy my będziemy u cioci | Gdy przyjedziemy do cioci, chcę, abyś powiedział/a „dzień dobry”, a potem nie skakała po kanapie, nie wychodziła sama na balkon”. |
| Ogarnij swój pokój | Schowaj ubrania do szafy, wynieś brudne naczynia, ułóż książki na biurku i odkurz dywan. |
| Zajmij się siostrą | Wychodzę do sklepu. Proszę, abyś w tym czasie pobawił się z siostrą kartami/klockami. Jeśli poprosi wodę to nalej jej. |
Tabela 1
Zawróćmy uwagę, że prośba nie jest żądaniem, gdy mamy zgodę na to, aby usłyszeć „nie”. Natomiast staje się rozkazem nawet przy użyciu słowa „proszę”, czy miłego tonu głosy, gdy dziecko jest jedyną osobą, która może to zrobić i nie ma innego rozwiązania.
„Nie” w komunikacji pełni funkcję granic. Gdy rodzice mówią „nie” myślą, że zapalają czerwone światło na drodze dziecka. Jednakże znamy dzieci, które widzą w tym właśnie komunikacie światło zielone lub żółte.
Granice możemy podzielić na stałe i ruchome, gdzie każdy ich typ to dla dzieci inny komunikat dotyczący zasad i oczekiwań. Ruchome granice dla dzieci to zaproszenie do sprawdzania, jak daleko mogą się posunąć i prowokowania prób sił poprzez ignorowanie słów i działania rodziców. Ruchome granice nie pozwalają dziecku zebrać informacji koniecznych aby ustalić ciąg przyczynowo- skutkowy łączący słowa z czynami.
Wybrane rodzaje ruchomych granic:
- życzenia, nadzieja, marzenia: „Mam nadzieję, że przestaniesz zanim się zdenerwuję”.
- powtarzanie i przypominanie : „Ścisz telewizor! Głuchy jesteś?”.
- ostrzeżenie i druga szansa:
-Jesteś głupkiem.
-Nie przezywaj młodszego brata
-Ale one jest głupek
-Nie rozumiesz co mówię? Jeśli jeszcze raz tak nazwiesz brata to pójdziesz do pokoju.
– głupol głupol…
-Miarka się przebrała. Marsz do swojego pokoju
-To niesprawiedliwe. Nie nazwałem go „głupkiem”. Zmieniasz zasady
- przekonywanie i wyjaśnianie
- przemowy, wykłady, kazania
- stwierdzanie faktu
- ignorowanie niewłaściwego zachowania
- niejasne polecenia
- nieefektywne modelowanie ról
- proszenie, błaganie, namawianie
- targowanie się i negocjowanie
- spieranie się i dyskutowanie
- łapówki i nagrody specjalne
- brak spójności w podejściu wychowawczym rodziców
Stałe granice (kiedy „nie” znaczy „nie”) to jasny sygnał dotyczący zasad i oczekiwań. Słowa są zgodne z czynami. Dzieci wychowywane w obrębie stałych granic uczą się słuchać, poważnie traktować słowa i współpracować.
Przykłady komunikatów werbalnych „stałych granic”:
- natychmiast przestań go bić
- zdejmij nogi z kanapy,proszę
- pozbieraj klocki, zanim pójdziesz do kolegi
- bądź w domu przed 17:30
- ścisz telewizor, inaczej go wyłączę
- jeśli kopniesz piłkę w domu, zabiorę ci ją
Oprócz stawiania granic można wysyłać pozytywne sygnały, motywować. Lepiej jest zauważać właściwe zachowanie dziecka i mobilizować do odnoszenia sukcesów niż skupiać się na jego porażkach i mu je wytykać.
Negatywne komunikaty są źle odbierane, a dziecko czuje się lekceważone, zranione i urażone.
- To jasne, że nie mogę na ciebie liczyć.
- Zrób tak jeszcze raz. No dalej, śmiało!
- Tylko na tyle cię stać?
- Chociaż raz na jakiś czas mógłbyś być posłuszny.
Pozytywne komunikaty zachęcają do współpracy. Umacniają wiarę w siebie, budzą poczucie własnej wartości, dają pewność, ze będziemy samodzielnie radzić sobie z problemami, np.:
- Podoba mi się jak sobie z tym poradziłeś.
- Twój pokój wygląda dziś wspaniale.
- Na ciebie zawsze można liczyć.
- Twoja pomoc dziś dużo mi dała.
W poniższej tabeli nr 2 jest porównanie pozytywnego i negatywnego podejścia motywacyjnego.
| Zachęcające komunikaty | Zniechęcające komunikaty |
| Pobudzają do współpracy. | Wywołują opór i chęć zemsty. |
| Dodają wiary we własne siły i motywują. | Zniechęcają i poniżają. |
| Są wyrazem szacunku, zaufania i wsparcia | Umniejszają wartość dziecka, obarczają winą i sprawiają, że czuje się odrzucone. |
| Budują wiarę w siebie, poczucie własnej wartości i potrzebę przynależności. | Są postrzegane jako osobisty atak. |
| Koncentrują się na wyborach i zachowaniach. | Skupiają się na wartości i umiejętnościach dziecka. |
Tabela 2
W rozwijaniu motywacji bardzo przydatny jest Dialog Motywujący, który wykorzystywany jest w terapii poznawczo-behawiorlanej. Dialog Motywujący bazując na mocnych stronach daje dziecku szansę na dostrzeganie siebie w pozytywnym i dowartościowującym świetle.
W Dialogu Motywującym ogromny nacisk kładzie się na zbudowanie opartej na empatii i zrozumieniu więzi z dzieckiem. Pracując w duchu Dialogu Motywującego, tak prowadzimy rozmowę, aby to dziecko samo poszukało swoich własnych argumentów do dokonania zmiany.
W Dialogu Motywującym staramy się wywołać u dziecka bardzo specyficzne wypowiedzi, tzw. język zmiany np.:
- dostrzeżenie problemu
- niepokój związany z problemem
- świadomość problemu
- potencjalne korzyści ze zmiany
- koszty braku zmiany
Podkategorie języka zmiany:
- Pragnienie zmiany – to wypowiedzi, które mówią o tym, że dziecko czegoś chce, pragnie, o czymś marzy, np. „Chciałbym lepiej się uczyć”, „Zależy mi, żeby zdać do następnej klasy”;
- Powody – wypowiedzi podające konkretne powody przemawiające za zmianą, np. „Przez każdą jedynkę muszę wysłuchiwać kazań rodziców. Mam już tego dość”, „Jeśli poprawię oceny, to mama znowu we mnie uwierzy”;
- Potrzeba – wypowiedzi, które podkreślają ogólną wagę lub pilną potrzebę zmiany. Są dość ogólne i nie wskazują, dlaczego zmiana dla dziecka jest ważna, np. „Muszę poprawić oceny”, „Nie mogę dłużej tak się zachowywać”;
- Zdolność do zmiany – zdania, w których uczniowie mówią o własnych możliwościach, zasobach, umiejętnościach pomocnych w osiągnięciu celu, o tym, że ich zdaniem zmiana jest możliwa, np. Mogę poprawić się z matematyki. Wiele razy udawało mi się wyjść z trudnej sytuacji. Teraz też dam radę”, „Potrafię ograniczyć swoje spóźnienia do szkoły” itp.
- Zobowiązanie – słowa i zwroty: „Obiecuję”, „Gwarantuję”, „Daję słowo”, czyli te, w których dzieci zobowiązują się do zmiany;
- Aktywizacja – słowa i zwroty przybliżające do działania: „Chętnie”, „Jestem gotowy”;
- Podjęcie kroków – zdania, w których dziecko mówi o tym, że podjął już jakieś kroki w kierunku realizacji celu, np. „Odmówiłam pójścia na wagary”, „Pożyczyłam zeszyty od koleżanki i zaczęłam uzupełniać zaległe notatki” itp.
Warto pamiętać, że niektóre pytania mogą prowokować do wypowiedzi przeciwko zmianie. Postawione przez nas pytanie: „Co nie pozwala ci wprowadzić tej zmiany?”, może spowodować, że dziecko zacznie koncentrować się na trudnościach i przeszkodach we wprowadzaniu zmian. Stawiamy więc pytania wywołujące wypowiedzi świadczące o języku zmiany, które np. ukierunkują dziecko na dostrzeganie korzyści ze zmiany.
Warto skorzystać ze wsparcia specjalisty, który pracuje w nurcie terapii poznawczo-behawioralnej.
Autor: Agnieszka Brymerska
Literatura:
- Katarzyna Dworaczyk, „Minimediacje z dziećmi. O dzieleniu się, docenianiu, przepraszaniu i świętowaniu. Opowieści i ćwiczenia spójne z ideami Porozumienia bez przemocy”. Klett Polska Sp. z o.o., Poznań 2019
- Robert J. MacKenzie, „Uparte dzieci. Od konfliktu do współpracy”, przekł. Lucyna Wierzbowska.- Sopot : Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2013.
- Naar S., S. A. Safren, „Dialog motywujący i terapia poznawczo-behawioralna”,
Uniwersytet Jagielloński, 2020. - Miller William R., Rollnick Stephen, „Dialog motywujący. Jak pomóc ludziom z zmianie”, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014