Rola komputerów w naszym życiu

Czy kiedykolwiek zastanawiałeś się nad znaczeniem komputerów w naszym życiu? Czy wiesz jaka jest granica między „zdrowym” korzystaniem a uzależnieniem? Uzależnienia często kojarzone są z substancjami takimi jak tytoń, alkohol czy narkotyki. Warto jednak zaznaczyć, że istnieje także druga grupa uzależnień, która dotyka ludzi od najmłodszych lat życia – uzależnienia behawioralne. We współczesnym świecie obserwujemy znaczny rozwój technologii, co pozostaje nie bez znaczenia dla rozwoju wspomnianego zjawiska. W niniejszym artykule szczególną uwagę poświęcono uzależnieniu od komputera wśród dzieci i młodzieży. Z poniższych informacji zdobędziesz wiedzę o biologicznych uwarunkowaniach uzależnień behawioralnych, sygnałach ostrzegawczych w zachowaniu dzieci oraz dostępnych formach pomocy.

Uzależniony mózg

Z perspektywy biologii, szczególną rolę w powstawaniu uzależnień odgrywa tzw. układ nagrody w mózgu, który odpowiada m.in. za regulację nastroju oraz odczuwanie przyjemności. Kluczowe znaczenie ma tutaj dopamina – wykonywanie czynności sprawiających przyjemność powoduje wzrost jej poziomu w układzie nerwowym. Intensyfikacja stężenia dopaminy ma działanie nagradzające, a co za tym idzie, wywołuje uczucie przyjemności (Lelonek-Kuleta, 2014).

Badania wskazują na fakt, że u osób uzależnionych poziom dopaminy jest niższy       w porównaniu do osób bez uzależnień. Co więcej, receptory dopaminowe są u nich uszkodzone lub mają ich mniej. Zachowania związane z nałogiem (wykonywanie czynności/ zażywanie substancji) powodują stale podwyższony poziom neuroprzekaźników, które odpowiadają za odczuwanie przyjemności (m.in. dopaminy). Organizm przyzwyczaja się określonego poziomu i związaną z nim przyjemnością, a co za tym idzie – powoduje wzrost tolerancji. Z tej przyczyny z czasem potrzeba coraz więcej substancji/wykonywania czynności, aby odczuwać takie zadowolenie, jak na początku (tamże, s. 26). Biorąc pod uwagę opisane mechanizmy neurobiologiczne, warto pamiętać, że uzależnienie jest chorobą, którą można leczyć, a nie słabą wolą człowieka.

Uzależnienie od komputera

W dzisiejszych czasach niemal każde gospodarstwo domowe posiada dostęp do komputera. Niewątpliwie, może nieść to za sobą wiele korzyści, niemniej jednak sposób jego używania niejednokrotnie wymyka się spod kontroli, czego skutkiem może być nałóg. Uzależnienie od komputera przejawia się intensywnym zaabsorbowaniem, obsesyjnymi myślami na temat aktywności z nim związanych. Możemy wyróżnić pewne cechy tego zjawiska:

– silna potrzeba korzystania z komputera coraz dłużej, aby aktywność ta była tak samo satysfakcjonująca;
– nieudane próby kontroli, które się powtarzają (zmniejszenie ilości czasu spędzanego przed komputerem/ zaprzestanie aktywności);
– intensywne trudne emocje (np. złość, smutek, niepokój) podczas prób redukcji aktywności związanych z komputerem;
– trudności związane z kontrolą czasu, poświęconego na korzystanie z komputera;
– problemy osobiste, konflikty społeczne oraz trudności szkolne, będące skutkiem nadmiernego zaabsorbowania komputerem;
– zatajanie informacji związanych z zaabsorbowaniem komputerem;
– aktywność związana z komputerem (np. gry, Internet) staje się sposobem poprawy nastroju/ unikania problemów (Young i Poprawa, 2006; za: Juza i Kloc, 2012).

Jeżeli zauważysz u dziecka pewne z wymienionych symptomów, warto również pamiętać, że nie sam czas czy rodzaj aktywności w internecie ma kluczowe znaczenie. Ważniejsza wydaje się być odpowiedź na pytanie czy aktywność ta zaczyna przejmować kontrolę nad innymi obszarami życia młodego człowieka (np. wycofanie się z kontaktów z innymi, zaniedbywanie obowiązków związane z pochłonięciem wirtualną rzeczywistością). Należy również pochylić się nad powodami, dla których dziecko spędza coraz więcej czasu korzystając z komputera. Przyczyny często wiążą się z długotrwałym przeżywaniem trudnych emocji i niemożnością poradzenia sobie z nimi, deficytami w zakresie kompetencji społecznych czy potrzebą przyjemności oraz szybkiej gratyfikacji. Zrozumienie źródeł uzależnienia pozwala na podjęcie najbardziej adekwatnej formy wsparcia.

Sygnały ostrzegawcze

Obszar uzależnień behawioralnych może dotyczyć wszelkich czynności, które wprawiają nas w zadowolenie. Jak zatem rozpoznać granicę między normą w dostarczaniu sobie przyjemności poprzez podejmowanie aktywności a uzależnieniem behawioralnym? Zwróć uwagę na kilka sygnałów ostrzegawczych:
    a) zaabsorbowanie – dana aktywność staje się najważniejsza w życiu młodego człowieka, zaczyna dominować nad pozostałymi. Pojawia się coraz więcej myśli i planów na temat określonej czynności;
    b) modyfikacja nastroju – trudne emocje zaczynają znikać, zamieniać się w przyjemne pod wpływem podjęcia konkretnej aktywności;
    c) tolerancja – aby wywołać pozytywny nastrój, trzeba wykonywać określone zachowanie coraz częściej, przez dłuższy czas. Jest to powiązane z opisywanymi wcześniej biologicznymi mechanizmami powstawania uzależnień;
    d) symptomy odstawienne – mają one związek z pojawianiem się nieprzyjemnych dolegliwości emocjonalnych lub/i fizycznych wskutek ograniczenia czasu poświęcanego na wykonywanie czynności;
    e) konflikt – zaabsorbowanie daną aktywnością powoduje rozbieżność między osobą uzależnioną a jej kontaktami z innymi ludźmi, zainteresowaniami czy obowiązkami;
    f) nawrót – powracanie do tego samego zachowania po przerwie w jego wykonywaniu (za: Kleszczewska-Albińska, 2022).

Jeśli w zachowaniu dziecka zaobserwujesz powyższe elementy, ważne będzie podjęcie kroków w kierunku dialogu. Warto przygotować na taką rozmowę odpowiednią ilość czasu – w jej trakcie mogą pojawić się różne emocje, więc niezwykle istotne jest, aby młody człowiek czuł się słuchany. Dodatkowo, większej otwartości może sprzyjać wypowiedzenie, że nie chcemy karać dziecka, a zrozumieć jego zachowanie i pomóc. Kolejnym ważnym elementem w rozmowie wydaje się być wolność od ocen – komunikaty typu „Ty jesteś…”, „Ty zawsze…” mogą spowodować w dziecku chęć obrony i tym samym doprowadzić do konfliktu. Istotne jest, aby mówić o swoich odczuciach i faktach, np. „Widzę, że spędzasz coraz więcej czasu korzystając z komputera/odsuwasz się od znajomych/trudniej Ci w nauce i czuję się zmartwiony/a”. Rozmowa sprzyjająca otwartości zwiększa nasze szanse na odkrycie przyczyn zachowania dziecka. Gdy zauważysz pewne sygnały ostrzegawcze oraz spróbujesz znaleźć ich źródła, kolejnym krokiem może być zapewnienie dziecku profesjonalnej pomocy.

Gdzie znajdziesz pomoc?

Pierwszym krokiem może być zwrócenie się o pomoc do psychologa szkolnego. Warto także skorzystać z bazy placówek pomocowych www.uzaleznienia.org.pl – znajdziesz tam konkretne typy instytucji świadczących pomoc w interesującym Cię województwie/mieście. Wsparcie możesz uzyskać również kontaktując się z Telefonem Zaufania dotyczącym uzależnień behawioralnych (801 889 880; codziennie w godz. 17:00-22:00). Potwierdzoną skuteczność w leczeniu uzależnień behawioralnych ma także psychoterapia w nurcie poznawczo-behawioralnym. Dostęp do nieodpłatnej terapii umożliwiają m.in. Ośrodki Środowiskowej Opieki Psychologicznej i Psychoterapeutycznej dla Dzieci i Młodzieży czy Centra Zdrowia Psychicznego dla Dzieci i Młodzieży.

Autor: Karolina Kołażek

Bibliografia:

1. Juza, Sz. i Kloc, T. (2012). Uwikłani w sieci. Wzorce aktywności internetowej w kontekście uzależnienia od Internetu i nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży, Innowacje Psychologiczne, 1(1), 9-27.
2. Kleszczewska-Albińska, A. (2022). Wybrane poznawczo-behawioralne modele uzależnień behawioralnych, Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 22(1), 10-18.
3. Lelonek-Kuleta, B. (2015). Uzależnienia behawioralne na tle współczesnej wiedzy o uzależnieniach, Studia społeczne, 12(1), 97-103.
4. Lelonek-Kuleta, B. (2014). Uzależnienia behawioralne – podstawy teoretyczne. W: J. Jarczyńska (red.), Uzależnienia behawioralne i zachowania problemowe młodzieży. Teoria, diagnoza, profilaktyka, terapia (s. 15-29). Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.