Na czym polega terapia schematu?

Terapia schematu jest innowacyjną formą pomocy osobom doświadczającym uporczywych, przewlekłych lub nawracających problemów psychicznych. Wywodzi się z terapii poznawczo-behawioralnej. Jest podejściem integracyjnym, wzbogacającym terapię poznawczo-behawioralną o elementy zaczerpnięte z psychologii głębi, psychodramy, terapii Gestalt, psychoterapii humanistycznej i terapii skoncentrowanej na kliencie. Jej twórca, Jeffrey E. Young, opracował ją przede wszystkim z myślą o pacjentach, w przypadku których klasyczne metody poznawczo-behawioralne okazywały się niewystarczające, by poprawić ich funkcjonowanie. Skuteczność terapii schematu w leczeniu nawet głębokich zaburzeń osobowości została potwierdzona w wielu badaniach.

Podstawowe potrzeby emocjonalne

W terapii schematu kluczową kwestią są emocjonalne potrzeby pacjenta. Ich niezaspokojenie w dzieciństwie i okresie dojrzewania uznawane jest za źródło problemów psychicznych w dorosłym życiu. Terapeuta pomaga pacjentowi w rozpoznawaniu własnych potrzeb i uczy je zaspokajać w sposób adekwatny i właściwy.

Twórcy terapii schematu (Young, Klosko i Weishaar) wyróżnili pięć podstawowych potrzeb człowieka.

Podstawowe potrzeby	Obszary schematów	Schematy
Bezpieczne przywiązanie, akceptacja, troska	Rozłączenie i odrzucenie	Opuszczenie/Niestabilność WięziNieufność/SkrzywdzenieDeprywacja EmocjonalnaWadliwość/WstydIzolacja Społeczna/Wyobcowanie
Autonomia, kompetencja, Poczucie tożsamości	Osłabiona autonomia i brak dokonań	Zależność/NiekompetencjaPodatność na Zranienie lub ZachorowanieUwikłanie Emocjonalne/Nie w Pełni Rozwinięte JaPorażka
Realistyczne granice, samokontrola	Uszkodzone granice	Roszczeniowość/WielkościowośćNiedostateczna Samokontrola i Samodyscyplina
Wolność wyrażania potrzeb i emocji	Nakierowanie na innych	Podporządkowanie sięSamopoświęceniePoszukiwanie Akceptacji
Spontaniczność i zabawa	Nadmierna czujność i zahamowanie	Negatywizm/PesymizmZahamowanie EmocjonalneNadmierne Wymagania/Nadmierny KrytycyzmBezwzględna Surowość

Nieadaptacyjne schematy

Schematy powstają we wczesnym dzieciństwie i rozwijają się przez całe życie. Są to ogólne wzorce mające za zadanie ułatwiać zrozumienie rzeczywistości i podpowiadać sposoby reagowania w różnych sytuacjach. Składają się ze wspomnień, emocji, przekonań oraz doznań cielesnych. O nieadaptacyjnych schematach mówimy wtedy, gdy są efektem porzucenia, krzywdzenia, zaniedbania, odrzucenia lub nadmiernej troski w dzieciństwie. 

W dorosłym życiu uaktywniają się w sytuacjach przypominających wczesne toksyczne czy wręcz traumatyczne doświadczenia, a ich oddziaływanie prowadzi do przeżywania intensywnych przykrych emocji, takich jak żal, smutek, lęk, złość, poczucie winy, wstyd czy poczucie osamotnienia. Schematy dotyczą stosunku do siebie oraz relacji z innymi ludźmi. Dotychczas wyodrębniono osiemnaście nieadaptacyjnych schematów, które zostały pogrupowane w pięć obszarów, powiązanych z niezaspokojeniem podstawowych potrzeb emocjonalnych. U różnych osób, w zależności od ich wczesnych doświadczeń, można rozpoznać pojedyncze schematy lub kombinację kilku. Schematy mogą mieć też różne nasilenie.

Radzenie sobie ze schematem

Ludzie stosują najczęściej trzy style radzenia sobie ze schematem. Odzwierciedlają one strategie, które w dzieciństwie pomagały przetrwać w trudnym środowisku społecznym, jednak w dorosłym życiu są niszczące i negatywnie wpływają na relacje z innymi. Wyodrębnione style radzenia sobie to:

1. Podporządkowanie –  czyli poddanie się schematowi i przeżywanie związanych z nim intensywnych uczuć,
2. Unikanie – czyli wystrzeganie się uruchomienia schematu i doświadczania bolesnych emocji,
3. Nadmierna kompensacja – czyli zachowywanie się w taki sposób, jakby prawdą nie był schemat, ale jego przeciwieństwo.

Tryby schematów

Schematy można porównać do napisanych w dzieciństwie i odgrywanych w dorosłości scenariuszy. Natomiast tryby schematów to występujący na scenie aktorzy. Tryby odzwierciedlają aktualny stan emocjonalny powiązany z aktywnym schematem (lub schematami). W niektórych zaburzeniach psychicznych możliwe jest szybkie przełączanie się między różnymi trybami. Wyróżniono:

Tryby dziecięce 

Tryby dziecięce związane są z przeżywaniem silnych negatywnych emocji, doświadczanie bieżącej sytuacji z perspektywy wrażliwego, złoszczącego się lub impulsywnego dziecka.

Nieadaptacyjne tryby rodzicielskie

Uwewnętrznione dysfunkcyjne reakcje wymagającego, karzącego lub wywołującego poczucie winy rodzica, wyrażające się wywieraniem  na sobie presji lub odczuwaniem skierowanej ku sobie nienawiści.

Nieadaptacyjne tryby radzenia sobie

Nieadaptacyjne tryby radzenia sobie to sposoby uporania się ze schematami poprzez unikanie, podporządkowanie lub nadmierną kompensację.

Zdrowe tryby

Stan konstruktywnego zaspokojenia własnych potrzeb bez naruszania granic innych osób (tryb Zdrowego Dorosłego) i umiejętność spontanicznej zabawy (tryb Szczęśliwego Dziecka).

Przebieg terapii schematu

Pierwszym krokiem w terapii schematu jest zrozumienie przyczyn powtarzających się  problemów dzięki połączeniu bieżących trudności z ich źródłem w dzieciństwie i okresie dojrzewania. Kolejnym – zmiana leżących u źródeł tych problemów nieadaptacyjnych schematów, a także zaopiekowanie się trybami dziecięcymi, osłabienie nieadaptacyjnych trybów rodzicielskich i wzmocnienie zdrowych trybów. Aby taka zmiana była możliwa, potrzebne są doświadczenia korekcyjne, czyli możliwość częściowego zaspokojenia w relacji z terapeutą niezaspokojonych wcześniej potrzeb emocjonalnych. Terapeuta schematu stosuje ograniczone powtórne rodzicielstwo, czyli wciela się w rolę zdrowego rodzica, który swoim zachowaniem i przy użyciu rozmaitych technik uczy pacjenta zaspokajać własne potrzeby emocjonalne w zdrowy i konstruktywny sposób.

Elżbieta Głowacka

Redakcja: Marta Byrska