PTSD, czyli konfrontacja ze wspomnieniami. Czym jest zespół stresu pourazowego?

Kiedy myślimy o traumie, często od razu przychodzą nam na myśl wojna, śmierć kogoś bliskiego czy katastrofy. Ale PTSD to nie tylko skutek tych dramatycznych wydarzeń. Może być również odpowiedzią na każdą osobistą trudność, która nas dotyka.

Zespół stresu pourazowego jako reakcja na trudną rzeczywistość

Zespół stresu pourazowego (PTSD, zaburzenie stresowe pourazowe, posttraumatic stress disorder) to jedno z zaburzeń lękowych wyodrębnionych w latach 70. XX wieku. jako wynik wpływu przeżyć wojennych na psychikę człowieka.

Zaburzenie opisano jako reakcję na obiektywnie ciężką sytuację stresową, która zagraża życiu lub integralności cielesnej (katastrofa zarówno naturalna, jak i spowodowana przez człowieka), klęska żywiołowa, atak terrorystyczny, wojna, przestępstwo seksualne, wypadek drogowy i wiele innych). Dużo częściej PTSD rozwija się wskutek traum spowodowanych przez ludzi niż po katastrofach naturalnych.

Osoba cierpiąca na PTSD może lub mogła bezpośrednio doświadczyć opisywanej sytuacji lub być jej bezpośrednim świadkiem. Wyniki badań przeprowadzonych na 7 warszawskich uczelniach wskazują, że 75,6% badanych przynajmniej raz doświadczyło wydarzenia, które definiuje się jako traumatyczne a 16,5% aż cztery razy lub więcej. Zaburzenie stresu pourazowego nie jest jednak prostą konsekwencją przebytego urazu – świadczy o tym choćby to, że występuje ono tylko u 7-25% osób, które doświadczyły silnej traumy. Zaobserwowano także, że około połowa osób z PTSD choruje jednocześnie lub chorowało kiedyś na inne zaburzenia psychiczne, szczególnie lękowe lub afektywne.

Fakt występowania w przeszłości takich zaburzeń jak na przykład depresja czy lęk paniczny jest nie tylko istotnym predykatorem wystąpienia PTSD, lecz wpływa również na stopień jego nasilenia. Tendencję do wystąpienia zespołu stresu pourazowego zauważono także między pokoleniami – oddziaływanie czynnika rodzinnego na rozwój PTSD tłumaczy się sposobem wychowania i przekazywaniem doświadczeń społecznych. Większą podatność na rozwój stresu pourazowego obserwuję się u kobiet.

Neurobiologiczne przyczyny PTSD

Do czynników ryzyka związanych z samym wydarzeniem traumatycznym, zaliczamy:

• ciężkość wydarzenia (wpływ na jednostkę, jej własność oraz siła oddziaływania), 
• czas trwania (przy dłuższej ekspozycji rokowanie jest mniej korzystne),
• bliskość fizyczną wydarzenia,
• stopień zaangażowania emocjonalnego w traumatyczne wydarzenie.

Silny stres oddziałuje również na nasz układ nerwowy i powoduje neurobiologiczne konsekwencje. W momencie stresu traumatycznego oraz po nim wzrasta wydzielanie i metabolizm dopaminy w specyficznych częściach mózgu, co objawia się zwiększoną reaktywnością na powtarzający się stres. Można stwierdzić, iż PTSD jest skutkiem nadwrażliwości neurologicznej i utrzymującego się wzbudzenia w podkorowych strukturach układu limbicznego. Warto zauważyć, iż u pacjentów z PTSD stwierdza się mniejszą objętość hipokampa. Trudno jednak z pewnością stwierdzić, czy urodzenie się z mniejszym od statystycznego hipokampem jednoznacznie predysponuje do wystąpienia PTSD, czy to sam fakt przeżycia traumy wpływa na jego pomniejszenie i niszczenie.

Objawy zespołu stresu pourazowego

PTSD składa się z wielu charakterystycznych objawów psychicznych, emocjonalnych oraz fizycznych, które mogą wystąpić po jakimś czasie od wydarzenia (do 6 miesięcy).

Wśród najczęściej obserwowanych symptomów zespołu stresu pourazowego wymienia się m.in.:

• niechciane, męczące wspomnienia – reminiscencje (ang. flashbacks) – żywe i dotkliwe wspomnienia związane z przebiegiem traumatycznej sytuacji, występujące niezależnie od nas;
• koszmary senne nawiązujące do traumatycznego wydarzenia;
• izolację od otoczenia;
• strach i przygnębienie;
• anhedonię, czyli niezdolność do odczuwania przyjemności;
• myśli samobójcze;
• unikanie sytuacji przywołujących wspomnienia związane z sytuacją traumatyczną;
• niekontrolowane wybuchy gniewu (bez bycia prowokowanym);
• reakcje nieadekwatne do sytuacji.

Oprócz wymienionych objawów, osoby z PTSD mogą wykazywać symptomy fizyczne spowodowane nadmiernym pobudzeniem układu wegetatywnego, do których zaliczamy:

• kołatanie serca,
• zaburzenia snu,
• podniesione ciśnienie tętnicze krwi,
• bóle głowy,
• brak apetytu,
• zgaga i mdłości
• przyspieszony oddech.

Objawy możemy zaobserwować po kilku tygodniach od sytuacji wywołującej, choć częściej po dłuższym czasie (po kilku miesiącach). Część objawów, w szczególności tych utrzymujących się długotrwale, może być postrzegana jako trwała zmiana osobowości (wskutek silnej traumy). Osoba cierpiąca na PTSD może znacząco ograniczyć swoje dotychczasowe zainteresowania, przejawiać swojego rodzaju afektywne ‘wypalenie’ czy doświadczać emocjonalnego znieczulenia, co skutkuje brakami w zdolności współodczuwania z innymi, zawężeniem kontaktów społecznych, poczuciem inności czy odrzucenia. To doprowadza do licznych ograniczeń na różnych płaszczyznach i zubożenia perspektyw życiowych.

PTSD – leczenie

Zasady leczenia PTSD nie są tak precyzyjnie zdefiniowane, jak w przypadku innych zaburzeń psychicznych (np. depresji), jednak badania dowodzą skuteczności terapii, zwłaszcza poznawczo-behawioralnej w połączeniu z farmakoterapią lekami z grupy SSRI. Terapia powinna być dopasowana do rodzaju traumy i rozpoczęta możliwie jak najszybciej po traumatycznym doświadczeniu. Powinna być krótkotrwała, koncentrując się szczególnie na danej sytuacji (traumie) i reakcji na nią. Celem pracy terapeutycznej w PTSD określa się doprowadzenie pacjenta do stanu sprzed traumy.

Do podstawowych strategii terapeutycznych, wspólnych dla różnych rodzajów terapii należy:

Wspieranie adaptacyjnych strategii radzenia sobie

Największy nacisk kładzie się na kontakt terapeutyczny, a także praca nad zmniejszeniem wymagań zewnętrznych, nauka umiejętności skutecznego wypoczywania, treningi relaksacyjne czy systematyczna desensytyzacja.

Normalizowanie zaburzenia

Pomoc pacjentowi w zrozumieniu, iż sytuacja, której doświadczył i jego reakcje na traumatyczny stres są normalne i ma do nich prawo. Takie podejście pozwala zapobiegać dalszej traumatyzacji i umożliwia poznanie i wykorzystywanie posiadanych zasobów do walki z PTSD.

Zmniejszanie unikania

Może to dotyczyć wielu płaszczyzn, takich jak uczucia (odrętwienie), wiedzy o zdarzeniu (amnezja), zachowanie (reakcje o charakterze fobicznym) czy komunikowanie się na temat zdarzenia. Posługiwanie się mechanizmem obronnym, jakim jest unikanie, utrudnia lub wręcz uniemożliwia przetworzenie traumy oraz pogarsza stan osoby dotkniętej PTSD.

Zmiana atrybucji (oceny) znaczenia traumy

Zmianę znaczenia przypisanego do zdarzenia i jego następstw można osiągnąć poprzez przeformułowanie doświadczenia, poznawczej rekonstrukcji zdarzenia czy przeniesieniu koncentracji uwagi z przeszłości na przyszłość.

Przedłużona ekspozycja w leczeniu PTSD

W pracy z traumą posłużyć się można także Protokołem Przedłużonej Ekspozycji. Nadrzędnym celem protokołu jest pomoc osobom po traumie w zdobyciu i opanowaniu umiejętności niezbędnych do poradzenia sobie z zespołem stresu pourazowego. Przedłużona ekspozycja pozwala na emocjonalne przetworzenie traumy. W ujęciu CBT przedłużona ekspozycja umożliwia dostrzeżenie zdarzenie traumatyczne jako sytuacji, która miała miejsce w określonej przestrzeni i czasie. Dzięki temu osoba doświadczająca objawów PTSD może wyzbyć się przekonania, iż świat jest całkowicie niebezpieczny, jak również przekonania o własnej niekompetencji w radzeniu sobie z doświadczanymi trudnościami.

Częstym zjawiskiem u osób, które doświadczyły traumy, jest to, że myślenie o traumatycznym wydarzeniu sprawia, iż czują, jakby ponownie w nim uczestniczyły. Wielokrotne konfrontowanie się ze wspomnieniami może ułatwić oddzielenie przeszłości od teraźniejszości. Terapia protokołem przedłużonej ekspozycji może pomóc zrozumieć, że pomimo iż powracające myśli o traumatycznym zdarzeniu mogą powodować obciążenie emocjonalne, to sama trauma nie zostaje powtórzona i wspominanie jej nie jest zagrożeniem.

Autor: Maria Bochenek Redakcja: Marta Byrska